چدن (cast iron) چیست و انواع آن
چدن (cast iron) عضوی از خانواده آلیاژهای آهنی و یکی از پرکاربردترین آلیاژهای مورد استفاده در صنعت است. آهن، کربن و سیلیسیم، عناصر اصلی تشکیل‌دهنده این آلیاژ هستند. البته مقادیری از فلزات و عناصر دیگر (مثل منگنز، فسفر، گوگرد و...) هم ممکن است در این آلیاژ استفاده شوند، اما حضور آن‌ها دائمی نیست و بسته به عوامل و شرایط مختلف، آن‌ها را به چدن اضافه می‌کنند.
چدن در شکل‌ها و انواع مختلفی در بازار وجود دارد. هر کدام از این انواع، خصوصیات و ویژگی‌هایی مختص به خود دارند. این خصوصیات باعث شده تا چدن در صنایع گوناگونی کاربرد داشته باشد. تیم آهن‌آنلاین قصد دارد تا در این مقاله به بررسی کامل چدن و انواع آن بپردازد و تفاوت‌های آن با فولاد را بیان کند.
چدن یکی از انواع آلیاژ آهنی است که نسبت به فولاد درصد کربن و سیلسیم بالاتری دارد. این آلیاژ در انواع چدن سفید، خاکستری، نشکن، چکش‌خوار و گرافیت فشرده تولید می‌شود.
چدن چیست؛ تفاوت آن با فولاد
چدن و فولاد هر دو از آلیاژهای آهنی هستند، اما وجود سیلیسیم در ترکیبات چدن باعث ایجاد تفاوت بین چدن و فولاد و همچنین خواص و ویژگی‌های این دو شده است. ابتدا بنا داریم تا چدن را به صورت کامل معرفی کرده و سپس تفاوت‌های آن با فولاد را بررسی خواهیم کرد.
تاریخچه ساخت چدن
امروزه، چدن در صنعت ساختمان‌سازی کاربرد کمتری دارد، اما هنوز هم در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی برخی از وسایل چدنی مورد استفاده قرار می‌گیرند و قیمت مناسبی هم دارند. مثلا قیمت شیر چدنی در بازار با توجه به کیفیت و استحکامی که دارد، نسبت به انواع شیرهای دیگری که در صنعت پتروشیمی استفاده می‌شود، بسیار معقول است.
اما در مورد تاریخچه آن می‌توان گفت، عنصر اصلی تشکیل‌دهنده چدن، قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد. در آن زمان که آهن در زندگی انسان‌ها پیدا شد، مورد استفاده انسان‌ها در کاربردهای مختلفی قرار گرفت. انسان‌ها از آهن وسایل کشاورزی، اسلحه جنگی و لوازم محکم دیگری که نیاز داشتند را می‌ساختند. همین امر سبب شد تا آهنگری به شغلی مهم در آن دوران تبدیل شود. رفته‌رفته مردم به این فکر افتادند که از آهن به شکل‌های دیگری هم استفاده کنند.
به همین خاطر آهن را ذوب و آن را با مواد مختلفی ترکیب کردند. یکی از موادی که آهن مذاب با آن ترکیب شد، کربن بود. سال‌ها بعد عنصری جدید به اسم سیلیسیم را به این ترکیب اضافه کردند و نام آن را چدن گذاشتند. چدن در قرن ۱۸ میلادی بسیار محبوب و پراستفاده بود و در انگلستان به دلیل استفاده زیاد چدن در صنعت ساختمان‌سازی و معماری، سبکی به اسم معماری چدنی بنا نهاده شد؛ نرخ چدن نیز مانند قیمت آهن کیلویی، برای صنعتگران اهمیت دارد.
ترکیب شیمیایی چدن
همانطور که از ابتدا گفتیم، چدن از ترکیب سه عنصر اصلی و برخی از عناصر فرعی تشکیل شده است. اما در زمان ترکیب این عناصر با یکدیگر باید مقادیر مشخصی از آن‌ها را در ترکیب قرار داد تا چدن خاصیت خود را حفظ کرده و ناخالصی زیادی نداشته باشد. در میان این ترکیب، آهن بیشترین سهم را با حدودا ۹۲ درصد به خود اختصاص داده است. در رتبه بعدی کربن قرار دارد که حدود ۲ الی ۴ درصد از ترکیب چدن را تشکیل می‌دهد و پس از آن هم سیلیسیم با حضور ۱ الی ۳ درصدی خود باعث ایجاد تفاوت بین فولاد و چدن می‌شود.
حدود یک درصد دیگر هم می‌ماند که مختص عناصری است که کمتر در ترکیبات چدنی یافت می‌شوند.
- منگنز
- فسفر
- گوگرد
گاهی برای اصلاح ساختار و تغییر خواص چدن، عناصر دیگری (با مقادیر متفاوت) به چدن اضافه می شوند. این عناصر عبارتند از:
- آلومینیوم
- منیزیم
- مس
- سدیم
- کروم
- وانادیم
- دیگر فلزات
ویژگی‌های چدن
ویژگی‌های منحصربه‌فرد و خاص چدن باعث شده تا مورد نظر افراد مختلفی قرار بگیرد و توجه را به سمت خود جلب کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این آلیاژ، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بدون داشتن حالت خمیری از جامد به مایع تبدیل می‌شود.
- قابلیت چکش‌خواری دارد.
- سخت و شکننده است.
- زنگ‌زدگی در آن دیرتر اتفاق می‌افتد.
- در برابر حرارت مقاوم است.
- انواع مختلفی دارد به همین خاطر طیف وسیعی از کاربردها را پوشش می‌دهد.
- قیمت مناسب دارد.
- داراری وزن سنگین است.
نقطه ذوب چدن
چدن به دلیل وجود ناخالصی در آهن خام و میزان ناخالصی که وارد ترکیبات خود می‌شود، نقطه ذوب پایین‌تری را نسبت به عناصر تشکیل‌دهنده دارد. نقطه ذوب چدن چیزی در حدود ۱۴۲۰ تا ۱۴۷۰ درجه کلوین است. این ترکیب به دلیل داشتن نقطه ذوب پایین، سیالیت، قابلیت ریخته‌گری، ماشین‌کاری و مقاومت به سایش استفاده می‌شود و به ماده مهندسی با دامنه وسیع‌ای از کاربرد تبدیل شده است.
تفاوت چدن با فولاد
اصلی‌ترین تفاوتی که میان فولاد و چدن وجود دارد، ترکیبات آن‌ها است. شاید در وهله اول به نظر برسد که فولاد و چدن بسیار به یکدیگر نزدیک هستند و چون از یک ماده اصلی به اسم آهن تشکیل شدند، پس خواص یکسانی هم دارند.
سیسلسیم ماده‌ای است که تنها در چدن به کار رفته و تفاوت بزرگی را میان چدن و فولاد رقم زده است. مورد بعدی میزان کربن استفاده شده در هرکدام از این آلیاژهاست. درصد کربن به کار رفته در فولادها، کمتر از ۲ درصد است، در حالی که در چدن این مقدار به بین ۲ تا ۴ درصد می‌رسد. همچنین چدن در مقایسه با فولاد خمش‌پذیری و انعطاف‌پذیری کمتری دارد.
یکی از مهم‌ترین راه‌هایی که می‌توان چدن را از فولاد تشخیص داد، انجام تست جرقه است. در طول این تست اگر جرقه کم و قرمز رنگ باشد، فلز مربوطه قطعا چدن است. اما در صورتی که جرقه سفید و بلند باشد، فلزی که در حال تست آن هستید، فولاد است. این روش مبتدی است، اما برای افراد حرفه‌ای روش‌های تشخیص دیگری هم مثل تست براده و نگاه کردن به سطح دو فلز وجود دارد. برای اینکه بیشتر بدانید فولاد چیست و انواع آن را بشناسید به مقالات آهن آنلاین مراجعه کنید.
انواع چدن و ترکیب شیمیایی هرکدام
چدن در انواع مختلف خود، ترکیبات شیمیایی گوناگونی را ارائه می‌دهد و هرکدام از آن‌ها با توجه به ترکیبات خود و همچین قابلیت‌هایی که دارند، در بخش‌های متفاوتی از صنعت می‌توانند حضور داشته باشند و موثر واقع شوند.
چدن سفید
چدن سفید، با سریع‌تر کردن فرآیند سرد شدن فلز و همچنین درصد کمتر کربن ایجاد می‌شود. به همین خاطر بخش عمده کربن به صورت نیمه‌پایدار (سمنتیت) رسوب می‌کند و سختی چدن را افزایش می‌دهد. چدن سفید را اگر به صورت شکسته شده نگاه کنید، نقره‌ای رنگ است. چدن سفید بیش از حد ترد بوده و استفاده از آن در بسیاری از صنایع منع شده است. تنها جایی که می‌توان آن را مشاهده کرد، پروانه توربین‌های بادی است.
چدن سفید ریخته‌گری خوبی هم ندارد یا بهتر است بگوییم به اندازه دیگر انواع چدن، خوب نیست. دلیل این اتفاق هم دمای انجماد بالایی نسبت به بقیه انواع چدن است. چدن سفید، در برابر فرسایش مقاوم است و قیمت بسیار مقرون به صرفه‌ای هم دارد.
نمایی از چدن سفید
چدن خاکستری
به دلیل رنگ خاکستری که بعد از شکسته شدن این نوع چدن به دلیل گرافیت ورقه‌ای داخل آن دیده می‌شود، به این نوع چدن، چدن خاکستری می‌گویند. چدن‌های خاکستری از مهم‌ترین و پراستفاده‌ترین آلیاژهای زیرشاخه چدن هستند. چدن‌های خاکستری دو آلیاژ معروف به نام‌های GG-20 و GG-25 دارند که در صنایع مختلفی همچون خودروسازی، ساخت لوله، شیر و اتصالات، پمپ‌سازی، ساخت بدنه موتورهای الکتریکی و ساخت قطعات، تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی کاربرد دارند.
درصد حدودی عناصر چدن خاکستری جدای از عنصر آهنی که در آن به کار رفته، به شکل زیر است:
- کربن : ۳/۵ الی ۴ درصد
- گوگرد : زیر ۰/۰۶ درصد
- سیلیسیم :۰/۵ الی۱/۵ درصد
- منگنز : ۰/۲ الی ۰/۸ درصد
- فسفر : زیر ۰/۱ درصد
چدن‌های خاکستری از نظر شکل گرافیتی که در آن‌ها استفاده شده هم تقسیم‌بندی می‌شوند. این تقسیم‌بندی‌ها هم به شکل زیر است:
- چدن‌های خاکستری با گرافیت کلوخه‌ای یا شکوفه‌ای یا چدن‌های مالیبل یا چکش‌خوار
- چدن خاکستری با گرافیت ورقه‌ای یا پولکی
- چدن خاکستری با گرافیت کروی یا چدن داکتیل یا چدن نشکن
- چدن خاکستری چشم گاوی؛ این نوع چدن ما بین خاکستری و سفید است. به علت گرافیت‌های نسبتا بزرگ در بین فاز رنگ روشن خود به این اسم مشهور است.
نمایی از چدن خاکستری
چدن نشکن (چدن داکتیل)
چدن نشکن یکی از انواع نوین چدن محسوب می‌شود که در قرن بیستم به تولید رسیده است. محققان متالورژی تلاش زیادی کردند تا این نوع چدن را تولید کنند و برای رسیدن به این نوع چدن از ترکیبات موجود در چدن‌های خاکستری استفاده کردند. ساخت چدن نشکن را می‌توان یکی از اتفاقات مهم در صنعت در زمان خودش دانست.
چدن نشکن (چدن داکتیل) نام‌های دیگری همچون چدن SG و چدن با گرافیت کروی هم دارد که از این نام‌ها در برخی کشورهای دیگر مثل انگلستان به جای چدن نشکن استفاده می‌کنند. ویژگی این نوع چدن، تجمع کروی شکل گرافیت‌های آن در هنگام انجماد است و این کروی بودن گرافیت‌ها، تمرکز تنش قطعه را به حداقل می‌رساند. یعنی چدن‌های نشکن نسخه بهتر و کامل‌تر چدن‌های خاکستری هستند و از استحکام بالاتری نسبت به آن‌ها برخوردارند.
از چدن نشکن در صنایع لوله‌سازی و خودروسازی استفاده می‌شود. ساخت میل‌لنگ‌ها، از جمله استفاده این نوع چدن‌ها در صنعت حمل و نقل است. دلیل این کاربرد هم استحکام و ماشین‌کاری خوب چدن‌های داکتیل است.
نمایی از چدن داکتیل
چدن چکش‌خوار (چدن مالیبل)
چدن چکش خوار از آنیله شدن چدن سفید به‌دست می‌آید. چدن سفید را طی فرآیندی تا ۹۰۰ درجه سانتی‌گراد حرارت می‌دهند. با انجام این کار کاربید آهن به کربن و آهن تجزیه شده و ذرات گرافیت بصورت شبه کروی به دور یکدیگر تجمع می‌کنند؛ دلیل اصلی تغییر چدن سفید به چدنی چکش‌خوار، تبدیل کاربید آهن به گرافیت شبه کروی با خواص مکانیکی اصلاح شده است. چدن چکش‌خوار در صنایع اتصالات و برای اتصال آب و گاز در ایران استفاده زیادی دارد. همچنین در قطعات اتومبیل قطعات کشاورزی، اتصالات الکتریکی و قطعات مورد استفاده در صنایع معدنی هم کاربرد دارد.
چدن‌های چکش‌خوار، سخت و شکننده بوده و قابلیت تراش و تهیه نمونه را نخواهد داشت. به همین دلیل برخی به این نوع چدن، چدن سخت هم می‌گویند. اما به دلیل قیمت بسیار مناسب و ماشین‌کاری ساده‌ای که دارد می‌تواند گزینه مناسبی برای انتخاب باشد.
نمایی از چدن مالیبل
گرافیت فشرده
چدنی که ۲۰ درصد گرافیت کروی، ۸۰ درصد گرافیت فشرده و بدون گرافیت ورقه‌ای باشد را چدن گرافیت فشرده می‌نامند. چدن گرافیت فشرده یک نوع چدن بین چدن نشکن و چدن خاکستری محسوب می‌شود. زیرا از گرافیت کروی تشکیل شده، اما گرافیت کروی آن درصد کمی از اجزای تشکیل‌دهنده را پوشش می‌دهد و در مقایسه با چدن نشکن از استحکام و انعطاف‌پذیری کمتری برخوردار است. همچنین نسبت به چدن خاکستری انقباض حاصل از انجماد بیشتری دارد.
چدن گرافیت فشرده، در سرسیلندرهای موتور، قالب‌های شمش‌ریزی در صنایع فولاد و ساخت محافظ برای جلوگیری از آتش‌سوزی توربین استفاده می‌شود.
خواص فیزیکی و شیمیایی انواع چدن
حالا که با انواع چدن و خواص شیمیایی هر کدام از آن‌ها آشنا شدید، زمان آن رسیده است که خواص فیزیکی چدن‌ها را بررسی کنیم. خصوصیات فیزیکی یک ماده، با آزمایشات مختلفی روبه‌رو می‌شود تا کارشناسان در این آزمایش‌های متوجه شوند که در فاکتورهای مختلف چگونه عمل کرده است و به نوعی عیار کیفی آن را بسنجند. فولاد زنگ نزن، با چدن تفاوت هایی دارد که در ادامه مشخصات چدن را بیان می کنیم.
بررسی‌های خواص فیزیکی انواع چدن، توسط انجمن بررسی مواد آمریکا (ASTM) صورت می‌پذیرد. این انجمن بررسی‌های مختلفی روی آلیاژهای مربوط به این موضوع خواهد کرد، تا کاربران بتوانند با اطمینان و خیال راحت آلیاژ مربوطه را خریداری کند. مشخصات معمول چدن خاکستری ASTM A48 است.
بررسی این مشخصات و داشتن استانداردهای مختلف در هنگام جوشکاری از اهمیت بیشتری هم برخوردار خواهد بود. چرا که در هنگام جوش دادن باید از خواص مکانیکی یکسان باشد و دو ماده در یک سطح باشند، وگرنه ممکن است شکستگی و خرابی رخ دهد.
چند ویژگی مکانیکی معمول برای چدن وجود دارد که باید از آن برخوردار باشند و ویژگی‌هایی است که مورد بررسی قرار می‌گیرند. در ادامه آن‌ها را به همراه توضیح کوچکی درباره هرکدام برای شما شرح دادیم:
- سختی: مقاومت مواد در برابر سایش و فرورفتگی
- شکل‌پذیری: توانایی تغییر شکل مواد بدون شکستگی
- الاستیسیته: توانایی مواد پس از تغییر شکل در بازگشت به ابعاد اصلی
- انعطاف‌پذیری: توانایی تغییر شکل مواد تحت فشار بدون پارگی
- مقاومت کششی: تحمل بیشترین تنش طولی یک ماده بدون پاره شدن
- مقاومت در برابر خستگی: مقاومت در برابر بالاترین استرسی بر ماده برای تعداد مشخصی از چرخه‌ها بدون شکستن
مراحل تولید شمش و انواع چدن
در اولین مراحل برای تولید از کوره‌های بلند برای تولید قطعات چدنی و ریختن مذاب آهن خام داخل آن استفاده می‌کردند. بعد از گذشت چندین سال، کوره‌های کوپل پا به عرصه نهادند تا تولید چدن‌ها را آسان‌تر کنند. بعد از آمدن این کوره‌ها، شمش به دست آمده از کوره‌های بلند را در این کوره‌ها ذوب می‌کردند و از چدن مذابی که به دست می‌آمد، اقدام به ریخته‌گری قطعات می‌کردند.
با پیشرفت تکنولوژی و تولید آهن اسفنجی و همچنین ورود کوره‌های الکتریکی به خصوص کوره‌های القایی به بازار، تولید چدن از طریق این کوره‌ها بسیار راحت‌تر صورت می‌گرفت. به دلیل وجود ذخایر غنی در کشور ایران، هم اکنون 20 درصد کارگاه‌های ریخته‌گری و کارخانه‌ها از کوره‌ی بلند برای تولید چدن استفاده می‌کنند و بقیه فرآیند نوین آن را انجام می‌دهند. فرآیند تولید چدن به شکلی قدیمی هم به محیط زیست آسیب می‌رساند و هم کار را برای تولیدکنندگان و ریخته‌گران سخت می‌کرد.
سخن پایانی
امروزه انواع چدن در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. شناخت کامل انواع چدن به شما کمک می‌کند تا برای موقعیتی که دارید، انتخاب بهتری داشته باشید. در این مقاله سعی کردیم که چدن را به صورت کامل و جامع مورد بررسی قرار دهیم و جوانب و انواع مختلف آن را به شما معرفی کنیم. امیدواریم که این مطلب مورد استفاده شما قرار گرفته باشد و منتظر شنیدن نظرات و تجربیات شما در مورد چدن و انواع آن هستیم.
