فولاد ایران، موتور توسعه در سایه تحریم‌ ها

به گزارش آهن آنلاین- در میان صنایع مختلفی که در اقتصاد ایران نقشی چشمگیر دارند، صنعت فولاد به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین موتورهای توسعه شناخته می‌شود. فولاد صرفاً صنعتی برای تولید یک کالای سنگین نیست؛ بلکه پشتیبان توسعه زیرساختی، نیروی محرکه رشد اقتصاد غیرنفتی و ابزار قدرت‌بخش کشورها در بازارهای جهانی است. در ایران، این صنعت در میان سخت‌ترین فشارهای تحریمی، نه‌تنها سرپا مانده، بلکه توانسته جایگاه خود را به‌عنوان یکی از ده تولیدکننده بزرگ فولاد جهان حفظ کند و ضمن افزایش سهم در صادرات غیرنفتی، سیاست‌های توسعه ملی همچون محرومیت‌زدایی و ایجاد اشتغال را نیز پیش ببرد. 

اقتصاد فولاد؛ از ماشین تولید تا قلب صادرات غیرنفتی

بر اساس گزارش‌های سال 2023، صنعت فولاد جهانی و آهن آلات تولیدی نزدیک به 1.87 میلیارد تن فولاد خام داشته که در این میان ایران با تولید 30.6 میلیون تن موفق به کسب رتبه دهم جهان شده است. در این رتبه‌بندی، چین همچنان با سهم بیش از 54 درصدی، بی‌رقیب پیشتاز است. نکته قابل‌توجه آن است که ایران با وجود موانع بزرگی مانند تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت در صادرات و وابستگی به بازارهای منطقه‌ای، توانسته است جایگاه خود را میان بزگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد تثبیت کند. یکی از مزیت‌های این جایگاه، زنجیره تأمین داخلی قوی در تولید مواد اولیه شامل سنگ‌آهن، کنسانتره و گندله است که بخش زیادی از وابستگی به واردات را از میان برداشته و توان رقابت‌پذیری ایران در بازار منطقه‌ای و جهانی را ارتقا داده است.

صادرات فولاد؛ نقطه اتکای غیرنفتی

فولاد در سال‌های اخیر، قلب تپنده اقتصاد غیرنفتی ایران بوده است. در سال 1402 (2023)، صادرات محصولات نهایی و نیمه‌نهایی فولادی ایران بالغ بر 1.4 میلیون تن بوده که ارزش آن به 700 میلیون دلار رسیده است. هرچند، سهم دقیق فولاد در صادرات غیرنفتی کشور متفاوت گزارش می‌شود، اما تخمین‌ها نشان می‌دهد صادرات این محصول بخش قابل‌توجهی از سبد ارزآوری غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است.

مقاصد عمده صادراتی ایران عموماً بازارهای منطقه‌ای و در حال توسعه هستند. عراق، امارات، ترکیه، و کشورهای آسیای میانه نظیر ترکمنستان و ازبکستان از بزرگ‌ترین مشتریان فولاد ایران به شمار می‌روند. این کشورهای همسایه و نزدیک به ایران، علاوه بر مزیت دسترسی جغرافیایی، تقاضای افزایشی برای مواد اولیه و محصولات فولادی را تجربه می‌کنند و همین موضوع، ایران را در موقعیت مناسبی در این بازارها قرار داده است.

سرمایه‌گذاری ملی برای رشد صنعتی و عدالت منطقه‌ای

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های توسعه صنعت فولاد در ایران، نگاه ویژه به توازن جغرافیایی و توسعه مناطق کم‌برخوردار است. برای مثال، طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در حدود 500 هزار میلیارد تومان در صنعت فولاد انجام شده که بخش عمده آن به استان‌های کم‌برخورداری نظیر سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، یزد و خراسان جنوبی اختصاص یافته است. هدف از این سیاست، علاوه بر افزایش ظرفیت تولید فولاد، اشتغال‌زایی و فراهم‌آوردن زیرساخت‌های توسعه صنعتی در این مناطق بوده است. این سرمایه‌گذاری‌ها، زنجیره ارزش فولاد را از معادن سنگ‌ آهن تا تولید محصولات نهایی گسترده کرده و باعث شده فرصت‌های شغلی به سراسر کشور توزیع شود. برآوردها نشان می‌دهد صنعت فولاد، مستقیم و غیرمستقیم، بیش از 400 هزار شغل ایجاد کرده که تأثیر قابل‌توجهی بر توسعه اقتصادی مناطق محروم دارد.

بهره‌وری فناورانه و چالش انرژی

در بحث بهره‌وری، صنعت فولاد ایران علیرغم محدودیت‌های مالی و تحریمی، توانسته است در برخی واحدها به راندمانی نزدیک به 100 درصد بهره‌برداری اسمی دست یابد. با این حال، میانگین کلی بهره‌برداری از ظرفیت اسمی در صنعت فولاد حدود 65 درصد است. این کاهش بهره‌وری به عواملی مانند قطعی انرژی، نوسانات سیاست‌گذاری اقتصادی و مشکلات در تأمین قطعات و تجهیزات وابسته است.

مشکل انرژی اما یکی از چالش‌های کلیدی صنعت فولاد است. تولید هر تن فولاد در ایران به‌طور میانگین به 650 مترمکعب گاز طبیعی یا معادل انرژی 1.9 مگاوات ساعت برق نیاز دارد و قطعی‌های مکرر برق و گاز در فصول مختلف سال، موجب توقف تولید در بسیاری از واحدها می‌شود. این روند نه‌تنها به کاهش سودآوری می‌انجامد، بلکه توان رقابت‌پذیری محصولات فولادی ایران در بازارهای جهانی را نیز به خطر انداخته است.

چشم‌انداز آینده؛ در جست‌وجوی توسعه پایدار و رقابت‌پذیری جهانی

بازارهای جهانی فولاد، عرصه رقابتی فشرده‌ای میان قدرت‌های بزرگ تولیدکننده مانند روسیه، چین، هند و ترکیه است. ایران که تا پیش از این با مزیت نسبی انرژی ارزان وارد میدان می‌شد، حالا با موانع بیشتری روبه‌روست. افزایش تدریجی هزینه انرژی و کاهش بهره‌وری، در کنار پیچیدگی‌های ارسال صادرات به مناطق دوردست، چالش‌هایی جدی ایجاد کرده است.

با این حال، فرصت‌هایی نیز قابل شناسایی هستند. تقاضای جهانی برای فولادهای خاص و با ارزش افزوده بالا (مانند فولادهای آلیاژی و محصولات صنعتی) همچنان در حال افزایش است. اگر ایران بتواند از تولیدات خام به سمت تولید محصولات ویژه و صادرات آن‌ها حرکت کند، نه‌تنها درآمد بیشتری کسب خواهد کرد، بلکه جای پای محکم‌تری در بازار خواهد داشت.

ضرورت نوآوری فناورانه و تولید سبز

یکی از تحولات بنیادین در بازارهای جهانی فولاد، رشد صنعت فولاد سبز و تولیدات با ردپای کربنی کمتر است. کشورهای توسعه‌یافته برای مقابله با تغییرات اقلیمی، سخت‌گیری‌های بیشتری در واردات فولادهای پرمصرف انرژی اعمال کرده‌اند. ایران که تاکنون توجه کمتری به این رویکرد داشته، باید در این حوزه سرمایه‌گذاری بیشتری کند تا بتواند از رقابت باز نماند.

سیاست‌ های حمایتی و الزام به اصلاحات

توسعه صنعت فولاد نیازمند اصلاحات کلان اقتصادی و سیاست‌های حمایتی بلندمدت است. دولت باید ضمن تضمین تأمین انرژی برای تولیدکنندگان فولاد، با کاهش بروکراسی اداری، سیاست نرخ‌گذاری منطقی و افزایش حمایت از صادرات، راه را برای شکوفایی بیشتر این صنعت هموار کند. در نهایت، توانمندی نیروی انسانی ایرانی، تلفیق تکنولوژی و تجربه بومی و دسترسی به منابع طبیعی گسترده، از جمله نقاط قوت ایران در این صنعت هستند. آنچه اهمیت دارد، برنامه‌ریزی دقیق و مطالعات بازارمحور است که آینده‌ای روشن برای فولاد ایران رقم بزند.

فولاد؛ نماد مقاومت و نوید جهش اقتصادی

تحلیل صنعت فولاد ایران، نمونه‌ای از ظرفیت بالا و ایستادگی اقتصاد ملی در برابر فشارهای خارجی است. این صنعت نه‌تنها به ارزآوری پایدار کمک کرده، بلکه فرصت‌هایی برای توسعه عدالت منطقه‌ای و ارتقای زنجیره ارزش داخلی به وجود آورده است. هرچند چالش‌هایی مانند کمبود انرژی، عدم توازن در زنجیره تولید و تحریم‌ها مسیر توسعه فولاد را پیچیده کرده‌اند، اما با اتکا به نوآوری، نگاه به تولید پایدار و اصلاح سیاست‌های حمایتی، ایران می‌تواند جایگاه خود را در بازار جهانی بیش از گذشته تقویت کند و به نمادی از اقتصاد مقاومتی و پیشرفت صنعتی تبدیل شود. اگر آینده خوبی در انتظار صنعت فولاد ایران باشد، این آینده نتیجه تصمیمات امروزمان است.