چرا ایران از بازار فولادهای ویژه عقب ماند؟
به گزارش آهن آنلاین- در چهار دهه گذشته، صنعت فولاد جهان دستخوش تغییرات ساختاری مهمی شده و مسیر رشد آن بهویژه در حوزه فولادهای زنگنزن نسبت به سایر فلزات اساسی شتاب بیشتری گرفته است. مرور روندهای جهانی نشان میدهد که طی بازه زمانی ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۱، تولید فولاد زنگنزن با آهنگی سریعتر از تولید آلومینیوم، مس، فولاد کربنی، روی و سرب رشد کرده و سهم فزآیندهای در زنجیره ارزش صنایع پاییندستی بهدست آورده است. این مسیر صعودی، نهتنها نشاندهنده نیاز روبهافزایش صنایع پیشرفته به محصولاتی با مقاومت بالا و قابلیتهای فنی ویژه است، بلکه بیانگر شکلگیری رقابت جدی میان کشورها برای تسلط بر بازار فولادهای خاص نیز بهشمار میرود.
در این میان، چین طی دو دهه اخیر نقش تعیینکنندهای ایفا کرده و بهطور چشمگیری جایگاه خود را در تولید جهانی فولاد زنگنزن ارتقا داده است. از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۴ سهم چین از کل تولید این گروه از فولادها بهطور مستمر افزایش یافته و در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۶۲ درصد رسیده است. این جهش خیرهکننده بیانگر چند واقعیت راهبردی است: اول، چین توانسته با توسعه فناوریهای نوین و ایجاد زنجیره یکپارچه تامین، هزینههای تولید را کاهش دهد و حجم صادرات خود را بالا ببرد. دوم، تقاضای داخلی چین برای فولادهای ویژه در صنایع خودروسازی، انرژی، لوازم خانگی، ساختوساز پیشرفته و تجهیزات صنعتی پیوسته روبه افزایش بوده و خود بهعنوان موتور محرکی برای گسترش ظرفیت تولید عمل کرده است. سوم، دولت چین با سیاستهای حمایتی و جذب سرمایهگذاری، توانسته است مزیت مقیاس را بهعنوان یکی از اصلیترین ابزارهای رقابت جهانی در اختیار بگیرد.
زنگ خطر برای صنعت فولاد ایران
یکی از شاخصهای قابل اتکا برای تحلیل جایگاه کشورها در صنعت فولادهای خاص، مصرف سرانه فولاد زنگنزن است. مطالعات نشان میدهد که میان این شاخص و سطح درآمد سرانه کشورها، یعنی میزان تولید ناخالص داخلی آنها، رابطهای معنادار وجود دارد. به بیان سادهتر، کشورهای با درآمد بالاتر عمدتا مصرف سرانه بیشتری از فولاد زنگنزن دارند، چراکه صنایع پیشرفتهتر و نیاز گستردهتری به مواد اولیه باکیفیت بالا در آنها وجود دارد. این نکته اهمیت توسعه صنایع مبتنی بر فناوریهای نو و محصولات با ارزش افزوده بالا را دوچندان میکند و نشان میدهد که تغییر ساختار تولید فولاد تنها از مسیر افزایش ظرفیت میسر نیست، بلکه نیازمند تنوعبخشی به سبد محصولات و حرکت بهسوی تولید فولادهای ویژه است.
ایران در سالهای اخیر توانسته جایگاه مهمی در تولید فولاد خام کسب کند و در شمار تولیدکنندگان بزرگ فولاد کربنی قرار گیرد. بااینحال، مشکل اساسی در مرحله بعد یعنی تولید فولادهای با ارزش افزوده بالا و ورود به بازار فولادهای خاص باقی مانده است. بررسیها نشان میدهد که فاصله فناوری در خطوط کلیدی ازجمله آنیلینگ(annealing)، پیکلینگ (pickling) و کوتینگ (coating)، اصلیترین مانع در مسیر رقابتپذیری فولاد ایران در سطح منطقه و جهان است. این فناوریها تعیین میکنند که آیا یک کارخانه قادر است فولادهایی با مقاومت خوردگی بالا، کیفیت سطحی مطلوب و استانداردهای جهانی تولید کند یا خیر. نبود این خطوط پیشرفته سبب شده سهم ایران در بازار فولاد ضد زنگ و فولادهای ویژه تقریبا ناچیز باقی بماند، درحالیکه ارزش افزوده آنها چند برابر فولاد خام است.
صعود جهانی فولاد زنگنزن و جای خالی ایران
تحلیل الگوی مصرف فولاد ویژه در منطقه نیز تصویری روشن از فرصتهای از دسترفته و ظرفیتهای بالقوه در اختیار قرار میدهد. دادهها نشان میدهد که کشورهای ترکیه، پاکستان، عراق، امارات متحده عربی و عمان بیشترین میزان مصرف فولادهای خاص را در میان کشورهای پیرامونی ایران دارند. ترکیه بهدلیل داشتن صنایع خودروسازی، لوازم خانگی و ماشینسازی پیشرفته، بیشترین مصرف را به خود اختصاص داده است. پاکستان و عراق، با وجود چالشهای اقتصادی، بهعلت اجرای پروژههای عمرانی گسترده و نیاز به تجهیزات مقاوم، تقاضای فزآیندهای دارند. امارات و عمان نیز در مسیر توسعه صنعتی و انرژی، نیاز روبهرشد به فولادهای ویژه را تجربه میکنند.
این الگو نشان میدهد که ایران نهتنها میتوانست بخشی از نیاز منطقه را با تولید داخلی تامین کند، بلکه قادر بود با توسعه فناوری و تکمیل زنجیره تولید، بازارهای صادراتی باارزش را هدف قرار دهد. اما اتکای بیش از حد به تولید فولاد خام، فقدان سرمایهگذاری در تجهیزات پیشرفته و نبود برنامهریزی بلندمدت برای توسعه دانش فنی، باعث شده سهم کشور از این بازار روبه رشد بسیار محدود باقی بماند.
بهطور کلی عقبماندگی ایران در تولید فولادهای با ارزش افزوده بالا نتیجه مجموعهای از عوامل ساختاری و فناورانه است. در شرایطیکه جهان و بهویژه کشورهای منطقه بهسمت مصرف بیشتر فولادهای خاص حرکت کردهاند، راهبرد ایران باید فراتر از افزایش ظرفیت تولید خام بوده و بر نوسازی فناوری، ارتقای کیفیت، حمایت از تحقیق و توسعه، و جذب سرمایهگذاری در خطوط پیشرفته استوار شود. تنها در این صورت است که صنعت فولاد ایران میتواند از یک تولیدکننده صرف فولاد خام به بازیگری رقابتی در بازار جهانی فولادهای ویژه تبدیل شود.
