نحوه ساخت خرپا با پروفیل

در سازه‌های فولادی، استفاده از سیستم‌های مثلثی یکی از روش‌های مؤثر برای افزایش پایداری و توزیع یکنواخت نیروهاست. این نوع سازه که با هدف تحمل بار و جلوگیری از تمرکز تنش طراحی می‌شود، معمولاً با استفاده از پروفیل‌های فولادی ساخته می‌شود. ساخت خرپا با پروفیل به‌دلیل مقاومت مناسب مقاطع، سهولت اجرا و صرفه اقتصادی، کاربرد گسترده‌ای در پروژه‌های ساختمانی دارد. در این روش، انتخاب نوع پروفیل و ابعاد آن اهمیت زیادی دارد؛ برای نمونه، در اجرای خرپای سقف اغلب از پروفیل ۶×۶ استفاده می‌شود تا تعادل مناسبی میان وزن سازه و ظرفیت باربری ایجاد شود. در ادامه این مقاله، به بررسی نحوه ساخت این سازه و نکات مهم آن می‌پردازیم.

نکات کلیدی انتخاب پروفیل خرپا

در فرآیند اجرای خرپا، انتخاب نوع مقطع فولادی نقش تعیین‌کننده‌ای در عملکرد نهایی سازه دارد. انتخاب پروفیل خرپا باید با در نظر گرفتن عواملی مانند میزان مقاومت، وزن سازه، قابلیت خمشی، امکان جوشکاری، مقاومت در برابر خوردگی، هزینه و دسترسی به مقطع موردنظر انجام شود. با انتخاب صحیح پروفیل متناسب با مشخصات پروژه، می‌توان سازه‌ای مقاوم و در عین حال سبک اجرا کرد.

برای ساخت این نوع سازه، معمولاً از مقاطع مختلفی مانند پروفیل‌های مربعی و مستطیلی، IPE، IPB، LIPB، پروفیل‌های لوله‌ای و مقاطع L شکل استفاده می‌شود. هر یک از این گزینه‌ها به‌عنوان پروفیل خرپا دارای ویژگی‌های فنی خاصی هستند که در افزایش دوام، پایداری و عمر مفید سازه نقش مؤثری دارند. در ادامه، با انواع پروفیل‌ مناسب برای اجرای این سازه آشنا خواهید شد.

• پروفیل مربع یا مستطیل شکل

پروفیل‌هایی که مقطع مربعی یا مستطیلی دارند در ساخت خرپا به صورت گسترده مورداستفاده قرار می‌گیرند. این پروفیل‌ها به علت توخالی بودن و سطح مقطع خوب در مقایسه با تیرآهن وزن کمتری دارند و بااین‌وجود، مقاومت عالی از خود نشان می‌دهند. درکل، از قوطی مربع یا مستطیل شکل در اجرای سازه‌های سبک و متوسط استفاده می‌کنند.

• پروفیل IPE

پروفیل IPE که ظاهری مشابه حرف I انگلیسی دارد، فشارهای وارده بر خرپا را به خوبی تحمل می‌کند. این پروفیل به دلیل تحمل بالایی که در زمان اعمال بارهای مرده و زنده دارد در پروژه‌‌های سنگین مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ یکی از این پروژه‌ها، پل‌سازی است. درمجموع، پروفیل IPE برای سازه‌های بزرگ و سنگین پیشنهاد می‌شود.

• پروفیل IPB

پروفیل IPB به حرف H انگلیسی شباهت دارد و یکی از مقاوم‌ترین پروفیل‌ها است. این پروفیل به واسطه داشتن سطح مقطع بزرگ توانایی تحمل فشارهای سنگین را دارد. از‌این‌رو، پروفیل IPB در اجرای خرپاهای نیازمند مقاومت بالا استفاده می‌شود و اصولا، نقش کلیدی در برقراری امنیت در سازه ایفا می‌کند.

• پروفیل LIPB

پروفیل LIPB از پروفیل‌های توخالی و سبک مورداستفاده در دنیای ساختمان‌سازی است که اغلب در خرپای سقف استفاده می‌شود. این پروفیل با توجه به ظاهر و ساختارش می‌تواند بارهای کششی و فشاری را تحمل کند و مانع از فروپاشی سازه شود. برهمین‌اساس، پروفیل LIPB یکی از بهترین انتخاب‌های موجود است.

• پروفیل لوله‌ای شکل

پروفیل‌های لوله‌ای شکل مقاومت بالایی در برابر پیچش و خمش دارند؛ به‌همین‌دلیل، برای ساخت خرپاهای در خطر نیروهای پیچشی و فشارهای غیرمستقیم مناسب هستند. برای مثال، در پروژه‌هایی که در معرض طوفان و بادهای شدید یا بارهای نوسانی احداث می‌شوند، بهتر است از پروفیل‌های لوله‌ای شکل استفاده کرد.

• پروفیل L شکل

پروفیل‌های L شکل به دلیل مشخصاتی نظیر استحکام بالا و وزن سبک در خرپاهای سبک‌تر بکار گرفته می‌شوند. این پروفیل‌ها معمولا در ایجاد سازه‌های فرعی یا سقف‌های کوچک کارایی دارند. همچنین، پروفیل‌های L شکل به خاطر طراحی ساده به راحتی نصب و اجرا می‌شوند.

مراحل و اصول طراحی مهندسی برای ساخت خرپا با پروفیل

نخستین گام در ساخت خرپا با پروفیل، طراحی مهندسی و محاسبات است. باید طراحی بر اساس بارهای مرده، زنده، باد و زلزله باشد و درکل، میزان بارهای وارده بر این سازه مشخص شود. سپس، باید به بررسی ابعاد دهانه و نوع پروفیل خرپای مناسب پرداخت. مهندسان تمام این موارد را با توجه به نیاز پروژه بررسی و انتخاب می‌کنند. البته همانطور که اشاره شد، معمولا از پروفیل‌های ۶ در ۶ استفاده می‌شود. ازطرفی، فاصله این سازه‌ها باید به صورتی در نظر گرفته شود که بتوانند بارهای مضاعف را تحمل کنند.

بعد از انتخاب مقطعی با ابعاد استاندارد باید به سراغ تعیین فواصل، شیب و نسبت اجزا به هم رفت. برای اینکه درنهایت، سازه به خوبی ساخته شود باید نسبت دهانه به عمق خرپا را ۱۰ الی ۱۵ در نظر گرفت. بعلاوه شیب اعضای مورب را هم بایستی ۳۵ الی ۵۵ درجه لحاظ کرد. جهت اعضای مورب هم باید به حالتی در نظر گرفته شود که طولانی‌ترین اجزا در معرض کشش قرار داشته باشند. با رعایت این موارد می‌توان در طراحی و اجرای خرپا با پروفیل موفق عمل کرد و این‌گونه باعث افزایش پایداری و عمر مفید سازه شد. علاوه‌براین، استفاده از اتصالات استاندارد و جوشکاری با کیفیت بالا نقش مهمی در ایمنی این سازه دارد و انتخاب پروفیل مناسب برای اعضای اصلی و فرعی، علاوه بر کاهش وزن سازه، بهره‌وری اقتصادی پروژه را نیز افزایش می‌دهد. رعایت این نکات باعث می‌شود خرپا در برابر بارهای غیرمنتظره و شرایط محیطی مختلف مقاوم باقی بماند.

فرآیند ساخت خرپا با پروفیل: برش، اتصالات و استقرار

خرپاهای ساخته‌شده از پروفیل به‌دلیل استحکام بالا و وزن نسبتاً کم، در پروژه‌های ساختمانی، پل‌سازی و سازه‌های صنعتی بسیار پرکاربرد هستند. طراحی اصولی و اجرای دقیق مراحل ساخت، نقش مهمی در افزایش دوام و ایمنی این سازه‌ها دارد. فرآیندهای اصلی ساخت خرپا با پروفیل شامل برش دقیق مقاطع با‌توجه‌به نقشه، اتصال اعضای سازه و افزودن پروفیل‌های ضربدری جهت پایداری جانبی می‌شود که درادامه به بررسی آن‌ها پرداخته‌ایم:

• برش دقیق مقاطع مطابق نقشه‌ها

بعد از انتخاب پروفیل مناسب باید نسبت به برش آن اقدام کرد. پروفیل‌ها را باید طبق نقشه برش زد تا به اندازه موردنظر تبدیل شوند. برای اینکه برش کاملا دقیق باشد از اره‌های مخصوص یا دستگاه‌های برش CNC استفاده می‌کنند. درمجموع، با برش دقیق مقاطع مطابق نقشه‌ها می‌توان خطای احتمالی در حین کار را کاهش داد و بر سطح کیفی آن افزود.

• اتصالات محکم اجزای خرپا به هم

برای اتصال اجزای خرپا به هم بهتر است از پیچ و مهره استفاده کنید؛ زیرا جوشکاری باعث تضعیف نقاط اتصال در برابر فشارهای وارده می‌شود. درواقع، اتصال با پیچ و مهره به جای جوش برای پایداری بیشتر است. البته پیچ و مهره باید کیفیت بالایی داشته باشند تا بتوانند اتصالات محکم و پایداری را برقرار کنند.

• افزودن پروفیل‌های ضربدری

بعد از احداث خرپا با قوطی بهتر است به منظور حفظ پایداری جانبی، بین آن‌ها دو قوطی یا پروفیل پرلین به شکل ضربدری تعبیه کرد. درکل، پروفیل‌های متقاطع را با هدف ثبات جانبی میان اجزای خرپا اضافه می‌کنند. به‌این‌ترتیب، افزودن پروفیل‌های ضربدری برای پایداری جانبی است و به افزایش کیفیت کلی سازه کمک می‌کند.

• استفاده از تجهیزات جانبی

در برخی موارد با توجه به ساختار کار نیاز به استفاده از تجهیزات جانبی مانند تهویه، عایق و رنگ‌آمیزی محافظتی است. بعد از تعبیه تجهیزات جانبی موردنظر هم نوبت به تست کیفیت می‌رسد. برای این منظور، میزان کیفیت و مقاومت خرپا با آزمایشات مهندسی مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. 

• ارزیابی مقاومت سازه

پس از ساخت خرپا، باید مقاومت آن در برابر بارهای وارده را، ارزیابی کرد. این ارزیابی، مواردی مثل آزمون‌های فشاری، کششی یا تست‌های آزمایشگاهی برای سنجش میزان تحمل سازه را در برمی‌گیرد. با بهره‌گیری از این ارزیابی‌ها، می‌توان از استحکام و ایمنی این نوع سازه، اطمینان حاصل کرد. 

• رنگ‌آمیزی و پوشش محافظتی

برای افزایش طول عمر خرپا و جلوگیری از زنگ‌زدگی، پس از ساخت و تست نهایی، سطح پروفیل‌ها با رنگ‌های ضدزنگ یا پوشش گالوانیزه محافظت می‌شود. این کار باعث افزایش دوام سازه در برابر رطوبت، خوردگی و شرایط محیطی سخت خواهد شد.

• نظارت و کنترل کیفیت

نظارت دقیق و کنترل کیفیت در تمام مراحل ساخت خرپا، از برش مقاطع تا نصب پروفیل‌های ضربدری، برای اطمینان از تطابق با استانداردها و جلوگیری از مشکلات بعدی ضروری است. استفاده از ابزارهای پیشرفته و بازرسی مستمر عمر مفید سازه را افزایش می‌دهد.

نحوه ساخت خرپا با پروفیل: تک‌شیب، دوشیب و فضاکار

امکان ساخت خرپا به صورت تک‌شیب، دوشیب و حتی سه‌بعدی یا همان مدل فضاکار وجود دارد. از بین این موارد، مدل‌های تک‌شیب و دوشیب بیشتر در ساخت این سازه مورداستفاده قرار می‌گیرند. درادامه به بررسی هر یک از این موارد پرداخته شده است:

• خرپای تک‌ شیب

این مدل متشکل از سه ضلع اصلی است. اولی، ضلع هم‌راستا با زمین، دیگری قائم و سومی هم، ضلع شیب‌داری بوده که با اضلاع دیگر، مثلث قائم‌الزاویه را ایجاد می‌کنند. برای محاسبه ارتفاع خرپا یا همان ضلع قائمه هم بایستی شیب را در قاعده ضرب کرد. (مقدار قاعده اغلب برابر با عرض دهانه سازه است.) فرمول مربوطه را در قسمت زیر آورده‌ایم.

خرپای تک‌شیب: محاسبه ارتفاع = قاعده × شیب (مثال: ۱۰ متر و ۲۵٪ → ۲٫۵ متر)

• خرپای دو‌شیب

طراحی خرپای دو‌شیب بدین صورت است که دو خرپای تک‌شیب از طرف ضلع قائم در کنار هم قرار می‌گیرند. برهمین‌اساس، طول دو شیب سازه با هم برابر است. برای محاسبه ارتفاع این سازه، بایستی طول ضلع پایین را بر ۲ تقسیم کنید و بعد از آن، جواب را در شیب ضرب نمایید‌. فرمول مربوطه بدین شرح است:

خرپای دوشیب: دو تا تک‌شیب کنار هم؛ ارتفاع = (قاعده÷۲)×شیب (مثال: ۱۲۵ سانتی‌متر برای قاعده ۱۰ متر و شیب ۲۵٪)

• خرپای فضاکار

خرپای فضاکار یا فضایی به‌عنوان فناوری پیشرفته طرفداران زیادی دارد. سیستم کلی آن متشکل از شبکه‌های سه‌بعدی از خرپاها است. این مدل، در پروژه‌های بزرگ و پیچیده مورداستفاده قرار می‌گیرد و اغلب در اشکال منحنی، گنبدی، هرمی و... پیاده‌سازی می‌شود. درکل، سازه فضاکار ساختار پیچیده‌ای دارد و برای پروژه‌های خاص مناسب است.

مزایا و چالش‌های ساخت خرپا با پروفیل

خرپاهای پروفیلی به‌دلیل ساختار سبک و قابلیت تحمل بارهای زیاد، یکی از گزینه‌های پرکاربرد در سازه‌های فلزی محسوب می‌شوند؛ بااین‌حال، استفاده از آن‌ها همیشه بدون محدودیت نیست. ساخت خرپا با پروفیل مشمول مزایا و چالش‌هایی می‌شود که منجر به محدودیت استفاده از آن در برخی از پروژه‌ها شده است. در ادامه مزایا و معایب این سازه را بررسی می‌کنیم:

مزایای ساخت خرپا با پروفیل

• وزن سبک
• مقاومت بالا
• توزیع یکنواخت بار
• نصب سریع و آسان
• مقاوم در برابر زلزله
• قیمت مقرون‌به‌صرفه
• صرفه جویی در مصرف مصالح
• دوام و طول عمر بالا
• امکان طراحی متنوع و انعطاف پذیر
• زیبایی و ظاهری مرتب 
• دقت در ساختار
• کاهش هزینه حمل و نقل
• سهولت در تعمیر یا تعویض قطعات آسیب دیده
• قابلیت استفاده در دهانه‌های بزرگ 
• امکان ترکیب با مصالح دیگر با افزایش کارایی سازه
• امکان پیش ساخت و مونتاژ در کارگاه و نصب در محل پروژه

معایب و چالش‌های ساخت خرپا با پروفیل

• نیاز به دقت بالا
• فضای زیاد موردنیاز
• مقاوم کم در برابر خوردگی
• محدودیت برای سازه‌های کوچک
• نیاز به زمان طولانی برای نصب
• بالا بودن هزینه نگهداری و تعمیر
• نیاز به تجهیزات و ابزار تخصصی برای ساخت
• پیچیدگی در طراحی و محاسبات مهندسی
• دشواری در حمل و نقل قطعات بزرگ و سنگین
• خطر ایجاد اتصالات ضعیف در صورت جوشکاری یا اتصال نامناسب

مثال‌ها و مقاطع استاندارد برای ساخت خرپا با پروفیل

در اجرای سازه‌های فولادی، استفاده از مقاطع استاندارد اهمیت زیادی دارد و انتخاب آن‌ها باید متناسب با نوع سیستم سازه‌ای و دهانه انجام شود. در ساخت خرپا، نوع سازه تعیین‌کننده جنس مقطع، ابعاد و ظرفیت باربری است و به همین دلیل، انتخاب پروفیل خرپا برای هر پروژه ممکن است متفاوت باشد.

از رایج‌ترین انواع این سیستم‌ها می‌توان به شاه‌تیر، پرات، هاو و چتری اشاره کرد که هرکدام برای دهانه‌ها و شرایط بارگذاری مشخصی طراحی می‌شوند. برای مثال، مدل پرات که با مقاطع فولادی یا چوبی اجرا می‌شود، به دلیل مقاومت مناسب در برابر فشار، در ساخت سقف‌ها و پل‌ها کاربرد گسترده‌ای دارد و معمولاً در دهانه‌های ۳۰ تا ۶۰ متر استفاده می‌شود. در مقابل، مدل هاو که اغلب با مصالح چوبی ساخته می‌شود، بیشتر برای دهانه‌های حدود ۳۰ متر مناسب است.

در انتخاب ابعاد مقطع نیز شرایط پروژه نقش تعیین‌کننده دارد؛ به‌طوری که در سازه‌های سقفی معمولاً از پروفیل ۶×۶ اینچ استفاده می‌شود، برای دهانه‌های ۱۵ متری پروفیل ۱۰۰×۴۰ کاربرد دارد و در مناطق با بارگذاری بالا، قوطی دوبل به‌عنوان پروفیل خرپا مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نهایت، تمامی این موارد باید توسط مهندس سازه بررسی و محاسبه شود تا مقاطع موردنیاز متناسب با نیاز پروژه انتخاب و اجرا شوند.

استانداردها و نکات اجرایی برای ساخت خرپا با پروفیل

استانداردهای تعریف‌شده در ساخت خرپا با پروفیل شامل استاندارد ISO، EN، AISC و مقررات ملی ساختمان ایران برای طراحی، جوشکاری و بررسی بارگذاری می‌شود که درادامه به بررسی یکایک آن‌ها پرداخته‌ایم:

• استانداردهای بین‌المللی: استاندارد ISO 19902 مخصوص سازه‌های خرپایی فولادی دریایی و استاندارد ISO 2408 ویژه سیم‌های فلزی.
• استانداردهای آمریکایی: استاندارد AISC 360-16 مخصوص طراحی سازه فولادی، استاندارد AISC 7-16 جهت بارگذاری و استاندارد AWS D1.1 مخصوص جوشکاری.
• استانداردهای اروپایی: استاندارد EN 1993 (یوروکد ۳) و استاندارد EN 1090 جهت طراحی و ساخت سازه‌‌های فولادی.
• استانداردهای ایران: اشاره به سازه‌های فلزی و نحوه بارگذاری آن‌ها.

نکات مهم در ساخت خرپا

احداث خرپا مستلزم رعایت چند نکته است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به بکارگیری تجهیزات مناسب و محافظت از نیروهای کار اشاره کرد. همچنین، کنترل کیفیت مستمر باید انجام بگیرد تا ضعف خرپا بررسی شده و از شکست آن جلوگیری به عمل آید. محافظت در برابر خوردگی را هم به یکی از اولویت‌ها تبدیل کنید تا مشکلی در ساختار آن ایجاد نشود. برای افزایش مقاومت خرپا در برابر خوردگی می‌توان از پروفیل‌های گالوانیزه استفاده کرد. علاوه‌براین، طرح و نقشه باید با استفاده از نرم‌افزار مورد سنجش قرار بگیرد و تمام زوایای آن به صورت دقیق ارزیابی شود. 

درمجموع، بهتر است تمام مراحل خرپا از طراحی آن گرفته تا نصب و اجرا توسط افراد ماهر انجام بگیرد تا خروجی کار در سطح استانداردهای ملی و بین‌المللی قرار داشته باشد. علاوه‌بر موارد گفته‌شده، در ساخت خرپا باید به انتخاب نوع اتصال مناسب، تناسب مقاطع با میزان بارگذاری و رعایت اصول ایمنی کارگاهی توجه شود. نصب صحیح داربست، استفاده از تجهیزات استاندارد و کنترل نهایی پس از اجرا، از بروز مشکلات جدی جلوگیری می‌کند. در نهایت، نگهداری دوره‌ای مانند رنگ‌آمیزی مجدد و بررسی جوش‌ها، طول عمر خرپا را افزایش می‌دهد و هزینه‌های تعمیرات آینده را کاهش می‌دهد.

چگونه با استفاده از پروفیل، خرپایی مقاوم و مقرون‌به‌صرفه بسازیم؟

ساخت خرپا با پروفیل و قوطی یکی از ترفندهای مقاوم‌سازی سازه‌های سبک است که اغلب در پروژه‌های ساختمانی و صنعتی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در احداث این نوع سازه، باید به مواردی نظیر نوع پروفیل و ابعاد آن توجه داشته باشید. از اهمیت انتخاب دقیق پروفیل می‌توان به افزایش چشمگیر مقاومت سازه و کاهش هزینه‌های ساخت‌وساز اشاره کرد. حتی در طراحی مهندسی آن هم نوع پروفیل بسیار مهم است؛ درواقع، پروفیل منتخب باید توانایی تحمل بارهای مرده، زنده، باد و زلزله را داشته باشد. ازطرفی، اتصالات مطمئن نیز اهمیت دارد و بهترین گزینه موجود، استفاده از پیچ و مهره باکیفیت است. به‌طورکلی، با رعایت نکات طراحی و ساخت خرپا می‌توان به مقاوم‌سازی اصولی سازه موردنظر کمک کرد.