انواع ترک در ساختمان
ترک‌های روی بخشهای مختلف ساختمان و به‌خصوص روی دیوارها، به‌خصوص در سازه‌های قدیمی‌تر وجود دارند. انواع ترک‌ها در جهت‌های مختلف و عمق‌های متفاوت که بعضی از آن‌ها فقط زیبایی ظاهری دیوار را از بین می‌برند و بعضی دیگر نشان از مشکل جدی‌تر در سازه هستند. شناختن انواع ترک‌ها برای همه افراد ضروری است، زیرا ساکنان ساختمان باید در صورت مشاهده ترک‌های نشان‌دهنده مشکل جدی، با افراد متخصص مشورت کنند و پیش از ایجاد خطر جدی برای سازه، اقدامات لازم را انجام دهند. در این مقاله انواع ترک در ساختمان را نام می‌بریم و اطلاعات لازم درباره ترک در ساختمان را توضیح خواهیم داد.
تقسیم‌بندی ترک های سازه‌ای و غیرسازه‌ای
انواع ترک ساختمان را به‌طور کلی می‌توان در دو دسته‌بندی سازه‌ای و غیرسازه‌ای قرار داد. ترک‌های سازه‌ای در بخشهای پایه‌ای سازه ایجاد شده‌‌اند و نشان‌دهنده وجود مشکل در امنیت و استحکام سازه هستند. این ترک‌ها معمولا عرض و عمق زیادی دارند، در بخش‌هایی مثل دیوار و ستون‌ها دیده می‌شوند. ترک‌های سازه‌ای معمولا به دنبال شوک به سازه مانند زلزله، ورود انواع بار وارده بر ساختمان یا ضربه‌های محکم در اثر ساخت‌وساز ساختمان‌های مجاور اتفاق می‌افتد.
ترک‌های غیر سازه‌ای بیشتر بخاطر ظاهرشان مورد توجه قرار می‌گیرند و در بخشهای سطحی مثل گچ، سرامیک و نازک‌کاری دیوارها دیده می‌شوند. این ترک‌ها ارتباطی با بخشهای پایه‌ای سازه ندارند و به پایداری کلی سازه آسیب نمی‌رسانند. ویژگی این ترک‌ها، کوچک و کم‌عمق بودن آن‌هاست. دلیل ایجاد این ترک‌ها به انبساط و انقباض‌ها حرارتی، بد خشک شدن گچ و بتن یا نشست‌های جزئی برمی‌گردد.
نکته مهمی که باید به آن توجه داشته باشید این است که ترک‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای می‌توانند زنده یا مرده باشند. ترک‌های زنده، شکاف‌هایی هستند که اندازه و عمق آن‌ها به مرور زمان بیشتر می‌شود و ترک‌های مرده، شکاف‌هایی هستند که همیشه به همان شکل کنونی باقی می‌مانند.
انواع ترک بر اساس جهت
جهت ترک‌ها اطلاعات مهمی درباره منشأ و دلیل ایجاد آن‌ها مشخص می‌کند. مهندسان ساختمان برای پیدا کردن راهکار تعمیر ترک‌ها، ابتدا تعیین می‌کنند که ترک سازه‌ای است یا غیرسازه‌ای. سپس با توجه به جهت، دلیل احتمالی آن را پیدا می‌کنند و اقدامات لازم برای تعمیر را انجام می‌دهند. در ادامه توضیحاتی درباره انواع ترک بر اساس جهت ارائه می‌دهیم:
- ترک عمودی
این شکاف‌ها در امتداد عمودی (از بالا به پایین یا از پایین به بالا) ایجاد می‌شوند. این ترک‌ها معمولا غیرسازه‌ای هستند، اما اگر عمیق باشند یا در اجزای باربر دیده شوند، به بررسی تخصصی نیاز دارند. ترک‌های عموی به دلیل نشست یکنواخت پی یا انقباض و انبساط گچ و بتن در حین خشک شدن ایجاد می‌شوند. این ترک‌ها بیشتر در بخش نازک‌کاری دیوارها و ستون‌های سازه دیده می‌شوند.
- ترک افقی
ترک افقی در امتداد خط افق (راست به چپ یا چپ به راست) ایجاد می‌شود. این ترک‌ها ممکن است سازه‌ای یا غیرسازه‌ای باشند. اگر در نازک‌کاری و نمای ظاهری و کم‌عمق باشند، غیرسازه‌ای هستند. اما اگر عمیق باشند و در محل‌هایی مثل دیوارهای حائل یا بخشهای باربر ساختمان دیده شوند، سازه‌ای هستند و به پیگیری جدی نیاز دارند. ترک‌های افقی به دلایلی مثل فشار جانبی خاک به دیوارهای حائل یا دیوارهای زیرزمین، وجود خوردگی در آرماتورهای تیرها و ستون‌ها و انباشت تنش در بتن‌های فونداسیون سازه ایجاد می‌شوند.
- ترک مورب
شکاف‌های مورب در اغلب موارد سازه‌ای هستند. این ترک‌ها با زاویه 30 تا 60 درجه نسبت به خط افق ایجاد می‌شوند و در محل‌هایی مثل کناره‌های درب و پنجره، بازشوها و دیوارهای باربر دیده می‌شود. عدم تعادل بار وارد بر بخش باربر سازه، نشست‌های نامتقارن و تنشهای ناشی از زلزله یا تکان‌های شدید علت اصلی ایجاد ترک‌های مورب هستند.
- ترک پلکانی
بعضی از انواع ترک‌ها به‌صورت پلکانی ایجاد می‌شوند و شامل شکاف‌های افقی و عمودی هستند. این ترک‌ها ممکن است سازه‌ای یا غیرسازه‌ای باشند و معمولا در اطراف بازشوها و دیوارهای بنایی دیده می‌شوند. شکاف پلکانی در دیوارهای بلوکی و آجری رایج‌تر است. نشست نامتعادل پی و تنشهای ناگهانی ناشی از زلزله علت اصلی ایجاد این ترک‌هاست.
دلایل ایجاد ترک‌ها
ایجاد شکاف در دیوارها، ستون‌ها و بخشهای دیگر سازه ممکن است یک یا چند دلیل داشته باشد. در قسمت‌های قبلی به علت‌های ایجاد هرکدام از انواع ترک در سازه اشاره کردیم، اما در این بخش به‌صورت جامع تمام دلایل احتمالی که باعث ایجاد ترک در ساختمان می‌شوند را بررسی می‌کنیم:
- نشست یکنواخت یا نامتعادل پی ساختمان
- اجرای ضعیف پی ساختمان
- وجود خاک رس در قسمت زیرین سازه (این نوع خاک در اثر رطوبت منقبض و منبسط می‌شود و به همین خاطر به سازه آسیب می‌رساند)
- عدم تراکم کافی خاک زیر پی
- مشکلات طراحی ساختمان مثل کم بودن تعداد آرماتورها
- بتن‌ریزی و آرماتورگذاری غیر اصولی
- وارد کردن بار بیش از حد مجاز به سازه
- سوراخ‌کاری اشتباه
- حذف دیوارهای باربر
- تغییرات دمایی خیلی زیاد در مدت زمان کوتاه
- رطوبت بیش از اندازه
- خشک شدن غیر اصولی گچ و بتن به‌کاررفته در سازه
- زلزله و لرزش‌های زمین
- وزش بادهای شدید و طولانی
- خوردگی آرماتورها
- وارد شدن شوک به سازه مثل ضربه سهمگین و ناگهانی یا انفجار در نزدیکی سازه
- اقدامات ساختمان‌های مجاور مثل گودبرداری
- استفاده از مصالح و متریال بی‌کیفیت یا کاهش عملکرد متریال در بلند مدت
- انجام عملیات جدید و غیراستاندارد مثل باز کردن دهانه جدید یا سوراخ‌کاری دیوارها در محل‌های نامناسب.
- نصب تجهیزات سنگین بدون در نظر گرفتن ظرفیت ساختمان
روش‌های شناسایی و ارزیابی ترک ها
ارزیابی دقیق ترک‌ها در ساختمان وظیفه مهندسان عمران است. افراد غیرمتخصص فقط باید تشخیص دهند که شکاف ایجادشده سازه‌ای است و نیاز به پیگیری جدی و سریع دارد یا غیر سازه‌ای است و می‌توان در فرصت مناسب به آن رسیدگی کرد. در ادامه روش‌های شناسایی و ارزیابی ترک‌ها را به‌صورت گام به گام توضیح می‌دهیم:
- جهت ترک را بررسی کنید.
- محل ترک را مشخص کنید که روی کدام یک از اجزای سازه ایجاد شده است.
- طول و عرض ترک را اندازه‌گیری کنید. ترک‌های دارای عرض بیشتر از 2 میلی‌متر به بررسی جدی‌تر نیاز دارند.
- مدتی محل ترک را تحت نظر قرار دهید تا زنده یا مرده بودن آن را تشخیص دهید و همچنین ببینید که آیا شکاف‌های دیگری هم در همان بخش از سازه یا بخشهای مشابه ایجاد می‌شوند یا خیر.
- بررسی کنید که آیا ترک خوردگی با تغییر شکل‌های دیگر مثل تورفتگی دیوار یا نشست همراه است یا خیر.
- اگر در ساختمان‌های چند طبقه هستید، از ساکنان سایر طبقات بپرسید که آیا چنین ترک‌هایی در واحدهای آن‌ها نیز دیده می‌شود یا خیر.
بعد از بررسی موارد بالا، با یک مهندس عمران مشورت کنید. مهندسان اطلاعات لازم را از شما می‌گیرند و در صورت نیاز شکاف‌ها را با ابزارهای دقیق‌تر مثل نشان‌گر ترک یا ابزارهای لیزری بررسی می‌کنند.
اگر ترک‌ها کم‌عمق و غیرسازه‌ای باشند، خطر چندانی ندارند و با یک ترمیم سطحی از بین می‌روند. ترک‌های غیرسازه‌ای زنده هم چندان خطرناک نیستند، اما باید روند تغییرات آن‌ها را بعد از چند هفته دوباره بررسی کنید تا مطمئن شوید به ترک سازه‌ای تبدیل نمی‌شوند. اگر ترک‌ها سازه‌ای و با عمق زیاد باشند یا در اجزای باربر سازه مشورت شوند، به پیگیری سریع نیاز دارند. در نهایت اگر ترک سازه‌ای باشد و با تغییراتی مثل نشست یا صداهای بلند همراه شود، نشان از خطر جدی است و ساختمان باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن تخلیه شود!
راهکارهای تعمیر و تقویت سازه‌ای برای جلوگیری از ترک
روش تعمیر ترک‌ها بر اساس نوع، محل ایجاد و عمق آن‌ها متفاوت است. تعمیر ترک‌های سطحی معمولا ساده است، اما ترک‌های عمیق و سازه‌ای به تعمیرات جدی و پیچیده‌تری نیاز دارند. در ادامه مراحل کلی تعمیر هرکدام از انواع ترک در ساختمان را توضیح می‌دهیم.
ترک‌های غیرسازه‌ای و سطحی طی مراحل زیر ترمیم می‌شوند:
- ابتدا ترک را با ابزارهای مناسب مثل فرچه یا دمنده تمیز می‌کنند.
- در صورت نیاز برای چسبیدن بهتر ملات ترمیم، آن را مقداری باز می‌کنند.
- ملات تعمیراتی، بتونه یا چسب مخصوص ترک را در آن می‌ریزند.
- سطح را سمباده‌کشی می‌کنند تا یک‌دست شود.
- سطح رویی را با رنگ‌آمیزی، گچ‌کاری یا کاشی‌کاری بازسازی می‌کنند.
مهندس‌های ساختمان برای ترمیم ترک‌های عمیق و سازه‌ای، مراحل کلی که در ادامه توضیح می‌دهیم را در پیش می‌گیرند:
- ابتدا ترک را تمیز می‌کنند.
- فاصله بین دو لبه شکاف را با متریال مناسب مثل رزین اپوکسی یا پلی یورتان پر می‌کنند.
- در صورت نیاز دو لبه ترک را به هم می‌دوزند. برای این کار دو طرف ترک را سوراخ می‌کنند و با میلگرد یا تسمه فولادی دو طرف را به یکدیگر می‌دوزند. همچنین ممکن است از پیچ یا انکر برای پیشگیری از باز شدن مجدد ترک استفاده کنند.
- در صورت نیاز آرماتورهای جدید به بخش مورد نظر در سازه اضافه می‌شود.
- بعد از اطمینان از مقاوم شدن محل ترک سازه‌ای، ترک روکش می‌شود و عملیات بازسازی سطحی صورت می‌گیرد.
دقت داشته باشید که فرایند تعمیر انواع ترک سازه‌ای در ساختمان ممکن است با توجه به صلاحدید مهندس متفاوت باشد.
پیشگیری از ایجاد ترک در ساختمان‌های جدید
بعد از ساخته شدن و تکمیل ساختمان، تقریبا هیچ راهی برای پیشگیری از ترک خوردن وجود ندارد. اما اگر ساختمان از همان ابتدا به‌صورت استاندارد ساخته شود و مصالح باکیفیت برای ساخت آن به کار رود، احتمال ایجاد ترک در آینده تاحد زیادی کم‌تر می‌شود. در ادامه به نکاتی اشاره می‌کنیم که توجه به آن‌ها برای پیشگیری از ایجاد ترک در ساختمان‌های جدید ضروری است:
- در نظر گرفتن ابعاد مناسب برای پی
- در نظر گرفتن جنس خاک زیر سازه پیش از اقدام برای پی‌ریزی
- در نظر گرفتن درز انباسط در اندازه مناسب به‌خصوص برای سازه‌های بزرگ و سنگین
- عمل‌‌آوری صحیح بتن و آمارتورگذاری صحیح
- لوله‌کشی باکیفیت سازه برای کاهش احتمال نشت آب به‌خصوص در کف و بخشهای پایه‌ای سازه
- اجرای پوشش ضد ترک در نمای بیرونی و دیوارهای سازه
- استفاده از دیوار برشی در سازه برای افزایش مقاومت در برابر زلزله و تنشهای ناگهانی
- اجرای مهاربند در قاب‌ها
- مقاوم‌سازی سازه در برابر نیروهای جانبی
اهمیت تشخیص و ترمیم به‌موقع ترک‌های ساختمانی برای حفظ زیبایی و ایمنی سازه
ترک در ساختمان حتی اگر خطری هم نداشته باشد، ظاهر زیبای سازه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و آن را فرسوده جلوه می‌دهد. بعضی از ساختمان‌های نوساز حتی قبل از اینکه ساکنان وارد آن‌ها شوند، ترک دارند! مهم است که شکاف‌های موجود در دیوارها و ستون‌ها را به محض ایجاد، ببینید، نوع آن‌ها را بررسی کنید و در صورت نیاز از افراد متخصص برای بررسی بیشتر آن‌ها کمک بگیرید. ترمیم به موقع ترک‌های ساختمانی سازه‌ای و غیرسازه‌ای هم زیبایی ساختمان را حفظ می‌کند و راهکاری برای پیشگیری از فرسوده شدن آن است و هم به امنیت بیشتر سازه کمک می‌کند.
